Sách văn học chính thức gia nhập thị trường hàng hóa khi kinh tế
bao cấp nhường chỗ cho kinh tế thị trường nhiều thành phần. Trong cơ chế
mới của hoạt động kinh doanh, in ấn và phát hành sách không còn là “đặc
quyền, đặc lợi” của nhà xuất bản nào, mà thật sự vận hành theo phương
thức “trăm người bán, vạn người mua”. Chính vì thế, bên cạnh các nhà
xuất bản truyền thống, đã xuất hiện nhiều công ty hoạt động trong lĩnh
vực in ấn và xuất bản. Có thể kể đến như Nhã Nam, Alphabook, Trí Việt,
Bách Việt, Đông A, Dân Trí, Phương Đông, Liên Việt, Limbook…
Giờ đây, cơ hội xuất bản sách đã mở rộng cho người viết, ngay cả
với các tác giả trẻ mới lần đầu xuất hiện. Đây là một trong những điểm
khác biệt so với trước đây, khi thường chỉ tác giả đã khẳng định được
tên tuổi với tác phẩm được người đọc biết tới, được giới phê bình quan
tâm mới có cơ hội được xuất bản và phát hành rộng rãi trên toàn quốc với
số lượng in ấn có khi lên tới hàng trăm nghìn bản. Còn hiện nay, đối
tượng xuất bản được mở rộng nhưng đồng thời các đơn vị xuất bản lại phải
thận trọng hơn, vì nếu mỗi đầu sách in với số lượng lớn mà không tiêu
thụ được sẽ đồng nghĩa với việc làm ăn thua lỗ. Do đó, số lượng xuất bản
sách văn học thường dao động ở mức 1.000 đến 2.000 bản/cuốn. Sách bán
hết sẽ tiếp tục tái bản. Chỉ với những cuốn sách dự báo sẽ “gây sốt” thì
số bản sách mới được mạnh dạn đẩy lên cao hơn. Các đơn vị xuất bản cũng
ràng buộc tác giả bằng hợp đồng kinh tế. Hết thời hạn hợp đồng, họ có
quyền gia hạn hoặc chấm dứt hợp đồng với tác giả dựa trên hiệu quả thực
tế.
Khi sách văn học trở thành hàng hóa, việc kinh doanh phụ thuộc
nhiều vào chất lượng, sự phù hợp cũng như tính hấp dẫn của tác phẩm với
thị trường. Vì vậy, các đơn vị kinh doanh buộc phải xây dựng cho mình
chiến lược phù hợp để cạnh tranh, chiếm thị phần. Có công ty chọn cho
mình những tác phẩm văn học thuộc hàng best seller (sách bán chạy) ở
nước ngoài như một dạng “đóng nhãn mác” về chất lượng sản phẩm. Có công
ty lại chuyên về một dòng văn học nào đó (như kỳ ảo, giả tưởng, lịch
sử…) hoặc văn học của một quốc gia nào đó (như Nhật Bản, Trung Quốc…).
Có đơn vị lại có hướng đi khác là chọn các tác giả trong nước được cộng
đồng mạng xã hội ưa chuộng, theo đó những tác phẩm đã được đăng tải trên
internet được nhiều người thích và chia sẻ, sẽ được chọn lọc, khai
thác, biên tập, xuất bản. Có người hóm hỉnh gọi đây là quy trình “xuất
bản ngược”, bởi thông thường sách phải được in ấn theo phương thức
truyền thống (bản cứng) sau đó mới đưa lên mạng (bản mềm), nhưng với
trường hợp kể trên thì quy trình này đã đảo ngược. Điều này là hoàn toàn
bình thường trong kinh tế thị trường, vì “cung” đã đáp ứng “cầu”. Và
thị trường cũng phải tuân theo quy luật sàng lọc khắt khe: chỉ đơn vị
nào tạo dựng được uy tín, kinh doanh có hiệu quả bền vững thì mới có thể
tồn tại. Vì vậy cứ sau một thời gian ngắn, thị trường xuất bản sách lại
chứng kiến hiện tượng đơn vị xuất bản nào đó ra đi “không kèn không
trống”. Thậm chí một ông chủ nhà sách từng đăng đàn bày tỏ tình yêu với
văn học, tinh thần cống hiến cho văn học bằng việc tự bỏ tiền túi ra làm
sách, song khi hiệu quả kinh tế không đạt được, vốn không thể thu hồi
thì tình yêu tha thiết kia khó có thể tiếp tục duy trì. Do đó, sau khi
tổ chức in ấn vài ba đầu sách văn học, nhà sách này cũng biến mất trên
thị trường.
Bỏ vốn đầu tư và thu về lợi nhuận là bài toán kinh tế mà bất kỳ
người nào hoạt động kinh doanh đều phải thuộc nằm lòng. Đối với lĩnh vực
xuất bản cũng vậy. Để đạt được hiệu quả cao nhất, thời gian qua nhiều
chiêu thức đã được giới xuất bản áp dụng, như: mở cuộc thi để tạo dựng
thương hiệu cho đơn vị, đồng thời thu hút bản thảo; tăng giá sách rồi
sau đó lại giảm giá sâu, khiến người đọc có cảm giác mua được sách giá
rẻ; mở các hội chợ khuyến mãi, giảm giá; tổ chức truyền thông, tiếp thị
nhằm quảng bá sản phẩm; gia tăng các giá trị cho sản phẩm bằng các hình
thức: giao lưu với tác giả, bán sách kèm chữ ký của tác giả, phát hành
CD kèm theo tác phẩm, bán sách bộ kèm quà tặng… Trong kinh doanh truyền
thống, thường thì đơn vị xuất bản bỏ vốn, tổ chức bản thảo, in ấn, phát
hành, và chỉ khi nào sách được tiêu thụ vượt qua điểm hòa vốn thì đơn vị
kinh doanh mới hết… run, cuốn sách kinh doanh có hiệu quả là sách đã
được bán hết, hoặc tiếp tục tái bản. Gần đây thị trường xuất bản nổi lên
một phương thức kinh doanh mới là gây quỹ cộng đồng. Với hình thức này,
lúc đầu tác phẩm được tác giả hoặc đơn vị xuất bản đem ra rao bán (giới
thiệu trích đoạn, tóm tắt nội dung…) và trên cơ sở đó, người quan tâm
sẽ bỏ tiền góp vốn. Khi số tiền góp vốn đạt và vượt mức đơn vị kinh
doanh đề ra thì tác phẩm mới chính thức xuất bản, ra mắt độc giả. Những
sản phẩm không đạt mục tiêu về vốn như ban đầu, thương vụ sẽ bị hủy bỏ,
số tiền nhận từ độc giả sẽ được hoàn trả. Bằng hình thức gây quỹ cộng
đồng, hiệu quả kinh doanh có thể tính toán được ngay, gần đây một số tác
phẩm đã được xuất bản theo hình thức này như: Truyện cực ngắn (Đào
Quang Huy), Thành kỳ ý (tiểu thuyết), hoặc các truyện tranh: Long thần
tướng, Mật ngọt chết mèo, Project Icon, Nhóm máu O…
Một hình thức xuất bản “ăn chắc mặc bền” khác, tuy hoạt động âm
thầm, mang tính nhỏ lẻ, hầu như ít được công khai, nhưng vẫn đang được
một số đơn vị xuất bản tận dụng, đó là tổ chức in sách văn học cho các
cá nhân, tổ chức có nhu cầu. Theo cách thức này, người muốn xuất bản
sách chỉ cần bỏ tiền, nộp bản thảo, đơn vị làm sách sẽ tổ chức xin giấy
phép và in ấn theo yêu cầu. Một cuốn sách, vì vậy, có thể chỉ in một hai
trăm cuốn, hay cả nghìn cuốn tùy theo “đơn đặt hàng”, đơn vị xuất bản
chỉ việc đứng ra thu tiền và… làm dịch vụ, miễn sao bản thảo cuốn sách
không vi phạm các điều cấm trong Luật Xuất bản. Có người gọi vui đây là
“dòng sách câu lạc bộ”! Thị trường là vậy, có mua thì có bán, có cung
thì có cầu. Cho nên sẽ không lạ khi biết trên thực tế, có nhà xuất bản
lại ở trong tình trạng: sách tự tổ chức bản thảo, in ấn, phát hành chỉ
chiếm khoảng 20%, số còn lại là sách bán giấy phép, hoặc liên kết xuất
bản!
Nhằm thu hút công chúng quan tâm đến sản phẩm của đơn vị mình,
khâu truyền thông được các công ty xuất bản sách quan tâm hơn bao giờ
hết. Không thể trông chờ “hữu xạ tự nhiên hương”, giữa cả rừng sách, độc
giả dễ lúng túng, họ cần các “chỉ dấu” để chọn lựa, do đó hầu hết các
đơn vị xuất bản đều có bộ phận truyền thông. Hiểu một cách đơn giản,
nhiệm vụ của bộ phận này là quảng bá, giới thiệu sách. Các cách thức
truyền thông phổ biến hiện nay là tổ chức ra mắt sách, tọa đàm giao lưu
tác giả – bạn đọc, viết bài giới thiệu sách… Vì thế hằng tháng, thậm chí
hằng tuần trên thị trường luôn xuất hiện hoạt động quảng cáo sách mới,
tác giả mới. Có nhà văn, nhà báo thậm chí còn ăn lương của đơn vị xuất
bản để chuyên “sản xuất” bài review (giới thiệu) sách. Một số nhà phê
bình, nhà văn có tên tuổi cũng thường được mời tham dự vào những sự kiện
này. Ai cũng hiểu tiếng nói của họ có trọng lượng nhất định với công
chúng, do đó sự xuất hiện của họ, các nhận xét, đánh giá của họ giúp
khẳng định giá trị của tác phẩm và đương nhiên sẽ tác động tích cực tới
việc bán sách trên thị trường. Giữa thời buổi mà mạng xã hội đang phát
huy ưu thế vượt trội so với nhiều loại hình nghe nhìn khác, các đơn vị
xuất bản sách cũng lập tức nắm bắt “địa bàn online” bằng cách lập các
fanpage, tạo sự kiện trên facebook nhằm quảng bá hình ảnh, tương tác với
độc giả và… bán sách! Thậm chí nhằm “triệt hạ” đối thủ, có đơn vị còn
tổ chức diễn đàn trên mạng để nói xấu sản phẩm của đối thủ như sách thuê
sinh viên dịch cho nên chất lượng kém, sách in xấu, nhiều lỗi,…?
Tuy nhiên, kinh doanh trong bất kỳ lĩnh vực nào thì lợi ích trước
mắt, lợi ích lâu dài đều luôn rất cần được tính đến. Khách hàng là người
bỏ tiền, do đó họ có quyền đòi hỏi về chất lượng sản phẩm mà mình mua.
Gần đây, một cuốn sách được báo chí phản ánh có nhiều sai sót, đó là
cuốn Xứ Đông Dương. Dù tuyên bố sẽ cho thu hồi để in lại có hiệu đính,
nhưng trên thực tế đơn vị xuất bản cuốn sách vẫn đưa bản sách lỗi ra bán
trên thị trường kèm theo mẩu đính chính bé xíu, khiến nhiều độc giả bất
bình. Trên thực tế còn có hiện tượng một cuốn sách được nhà văn A, nhà
phê bình B hết lời khen ngợi, thậm chí còn khẳng định “nếu giải thưởng
của Hội Nhà văn không trao tặng cho cuốn này thì đó là một sai lầm”,
nhưng chỉ sau một thời gian ngắn, tác phẩm này gần như “mất tích” trên
thị trường, chưa nói không ít độc giả vì tò mò tìm đọc đã phải bày tỏ
niềm kinh hãi vì sự rối rắm, tối nghĩa, đánh đố của tác phẩm! Rõ ràng
truyền thông quá mức có thể khiến cuốn sách nào đó thành hiện tượng best
seller ở một thời điểm nhất định, nhưng sau đó lại khiến công chúng
nghi hoặc, thậm chí mất niềm tin. Thậm chí truyền thông còn có thể biến
một cuốn sách thành “thảm họa”, như với một cuốn thơ cho thiếu nhi xuất
bản gần đây.
Có một thực tế là không phải sách văn học nào được coi là bán chạy
cũng là cuốn sách có giá trị về tư tưởng – nghệ thuật. Điều đó giúp lý
giải vì sao có những cuốn sách đoạt giải Nobel văn chương cũng chỉ được
xuất bản với lượng khiêm tốn, còn đôi khi có cuốn sách chỉ viết về tình
yêu lại có thể xuất bản lên tới cả chục nghìn bản. Tuy nhiên, những đơn
vị làm sách biết nhìn xa trông rộng luôn có ý thức cân đối, phân biệt
giữa sách kiếm lời với sách để tạo dựng thương hiệu. Gần đây giám đốc
một nhà xuất bản được coi là “ăn nên làm ra” và hiện đang xếp nhóm đầu
trong lĩnh vực xuất bản, đã thẳng thắn bày tỏ: “Tôi chỉ muốn làm người
bán sách tử tế, xuất bản những cuốn sách tử tế để gửi tới độc giả”. Hai
chữ “tử tế” mà vị giám đốc chia sẻ đã xác quyết hướng đi đúng đắn của
đơn vị xuất bản này, đồng thời giúp lý giải uy tín đã được gây dựng
thành công của nhà xuất bản với thị trường và độc giả.
Rõ ràng thị trường là một thước đo với nhiều loại hàng hóa, nhưng
trong lĩnh vực văn học, những giá trị văn chương đích thực lại dẫn dắt
thị trường, tạo nên thương hiệu cho đơn vị xuất bản, và tạo niềm tin nơi
công chúng.
Không có nhận xét nào :
Đăng nhận xét